W - w
waadi
onoverg. ww.
waardig zijn.
Zie trefwoord: waiti.
waan
1)
onoverg. ww.
warm zijn.
A wataa di de a faya de waan kaba, bika a wani kuku.
ant:
koo1.
Zie:
ati3.
2)
onoverg. ww.
warm zijn.
A kambaa ini pe wi e wooko ya á waan, ma a koo.
syn:
banowtu;
ant:
koo1.
3)
znw.
warmte; hitte.
Fa i si a iti a udu, ne a waan fu a faya puu a sineki dyombo nyanmi en, fasi kinkin ne en ana. (Ap. 28:3b)
Van: GE.
Etym.:
warm
.
waati
onoverg. ww.
waardig zijn.
Zie trefwoord: waiti.
waawaa
znw.
gepantserde vis.
Waawaa na fisi di meke enke kwikwi, ma di na den nái tan a ini sombo.
Zie:
koko udu;
kwikwi.
wagi
znw.
auto; wagen; bussen; trucks.
A syafeli lei u anga wagi komoto a Foto kon a osu.
syn:
oto.
Zie:
besi;
toloki.
doti wagi
znw.
Na a doti wagi e teke doti a Foto, tyai go towe.
wagiman
znw.
chauffeur van een voertuig.
A wagiman na a man di e tii a wagi.
syn:
syafeli.
Van: EN.
Etym.:
wagon
.
wai1
1)
overg. ww.
zwaaien, wuiven ;waaien.
Den sama di e pasa anga a boto a mindii wai ana gi wi odi.
2)
overg. ww.
zeven; wannen.
Di u fonmi a alisi te a weti, ne u puu en go wai.
Van: DU.
Etym.:
waaien
.
wai2
overg. ww.
wieden (met een kapmes).
Te a gaasi kon bigi, da wi e wai en anga how.
Zie:
koti.
wai3
onoverg. ww.
aan de kant gaan; vermijden.
Di a law man si a wagi e kon, ne a wai komoto a pasi.
Zie:
diipi.
2)
znw.
waarde.
Van: GE.
Etym.:
waard
.
waka
1)
onoverg. ww.
lopen; wandelen.
Mi waka anga futu dii kilomeiti komoto a Foto kon a osu.
syn:
koi1.
waka a wan sama ondoo
zich onderwerpen aan.
Da biibiwan di e lesipeki Masaa Gadu mu waka a ondoo bigiman ne en tapu, anga a moo gaan kownu di abi a taki fu kondee. (2 Peit. 2:13)
waka waka
ontucht plegen.
A uman de waka waka, bika ai go anga ala man a bedi.
syn:
motyo.
Zie:
wei2.
2)
onoverg. ww.
reis.
Mi waka anga boto go a Ndyuka.
Zie:
koi1.
3)
znw.
reisje.
wakaman
znw.
reiziger.
Van: EN.
Etym.:
walk
.
2)
Zie trefwoord: uman.
idioom.
waki
1)
overg. ww.
bewaken; op wacht staan.
Da Amoomi e waki a osu fu a Bakaa a Maseilanti gi en fu den á go fufuu ne en.
syn:
luku.
2)
overg. ww.
beloeren.
Di Da Afuuye si Ma Simba e wasi soso sikin, ne a kibii na a tutu baka e waki en.
Zie:
didon wataa;
lulu1.
wakiti
onoverg. ww.
wachten.
Mi wakiti te, di mi si a nái kon, ne mi gwe.
syn:
luku;
ant:
gwe.
koti wakiti
bewaken.
Luku lontu, fu koti wakiti anga a biibi. (1 Peit. 5:8b)
wakitiman
znw.
wachter.
Van: GE.
Etym.:
wachten
.
wan
1)
telw.
telwoord 1.
Te i e bigin teli, da na wan yu e bigin, da i kisi tu.
Zie:
Zie tabel onder:
nombuu.
2)
art.
onbepaald vnw. een.
Wan sama di á lobi taa sama, taa sama nái lobi en tu.
Zie:
a2;
den2.
3)
bnw.
een zekere.
Mi e sende a buku ya gi wan sama a Diitabiki.
4)
vnw.
een.
Di den paati beele, ne a man bali taki: “A á sai mi, mi wani wan moo”.
5)
vnw.
Pe gaanwan e nyan a nái wani si pikinwan.
6)
bnw.
verenigd; als een.
Efi ala libisama be sa de wan, didibii á be o fende pasi fu kii libisama so.
ant:
paati fasi.
7)
bnw.
hetzelfde.
Zie trefwoord: awan.
wan sama dii
Zie trefwoord: dii1.
idioom.
gebruikt voor iemand die je niet veel ziet.
wana
znw.
soort voedsel.
Wana na wan udu di bun fu meke boto.
Zie:
kopi.
Van: AI.
Etym.:
wana
.
wanboo
bnw.
onmiddelijk.
Ma wanboo wanboo so, te fu den denki, ne Jesesi kengi tan wan hii taa fasi. En fesi e beenki enke a san. (Mt. 17:2a)
wani
1)
overg. ww.
willen, wensen, lusten, verlangen, wil, lust, verlangens.
Mi wani go luku sitee boto.
2)
bw.
bijna.
Baka twalufu yuu a san e ati te, ai wani boon yu.
Den Matawai sama anga den Saamaka sama e wani taki gei.
Van: GE.
Etym.:
want
.
wankodo
bnw.
uniek; er is er maar een van.
Na a wankodo Manpikin fi en, di de wan anga a Tata makandii, ne en meke u kon sabi en nownow, enke fa u de. (Jn. 1:18b)
wanlo
bnw.
verscheidene.
Namo a seefi yuu de, ne den sama tyai wanlo pikinengee kon a Masaa Jesesi, fu a poti ana a den tapu begi gi den. (Mt. 19:13a)
Van: GE.
Etym.:
one row
.
wanse
bnw.
een kant.
Zie trefwoord: wan.
wansi
vw.
alhoewel; ondanks; zelfs; wat er ook gebeurt.
Zie trefwoord: winsi1.
wanten
1)
znw.
direkt; meteen.
Di mi sende kai mi dda, ne a kon a mi wanten.
ant:
daai daai.
2)
bw.
ooit.
Noiti mi be si Saanan pina so wanten.
Van: EN.
Etym.:
one time
.
wantu
znw.
een paar; verschillende.
Di mi go a onti, mi á kisi ipi fisi, ma mi kisi wantu.
ant:
somen;
tyaipi.
Van: EN.
Etym.:
one two
.
wanwan
1)
bnw.
alleen.
Di ala sama gwe a Foto, ne a dda wanwan fika na a kondee.
Zie:
soso2.
Var.:
wawan.
2)
bnw.
een paar (verspreid).
Fu ala den onmen ondoo kalu di mi paandi, na wanwan namo kon.
wapu
znw.
wapen.
Na lanti mu sitaafu sama, meke den ana bigi sai, anga wapu di den e tyai. Na Masaa Gadu wooko den de.
Van: GE.
Etym.:
wapen
.
wasi1
1)
overg. ww.
baden, wassen.
Na ini liba den sama fu Ndyuka e wasi den sikin.
2)
overg. ww.
de vaat wassen.
Te u kaba nyan, da mi e wasi den beenki di u nyan.
3)
onoverg. ww.
vermengen in het water.
Bumbi na wan sani di den sama e fon den lutu fi en, da den wasi a ini liba fu duungu fisi.
Van: EN.
Etym.:
wash
.
wasi2
znw.
vernis.
Na wasi mi lobi gi a bedi fu mi meke ai beenki so.
wasi wan sama baka ana
idioom.
slag in het gezicht met de buitenkant van de hand; klap tegen iemands gezicht met de rug van de hand.
Zie trefwoord: baka ana.
wasi wasi
znw.
wesp van de Vespoidae familie.
Wasi wasi na sani di meke enke feefee, ma moo gaanse fu den e nyan sama.
Zie:
mutika;
ontiman.
wasikoi
overg. ww.
waarschuwen.
Te wan sama e du wan ogii, da i mu wasikoi en fu a á du en.
syn:
bali1.
Var.:
wasikoli;
wasikow.
Van: DU.
Etym.:
waarschuwen
.
wataa
1)
znw.
water.
Mi go kisi wataa a liba fu go wasi.
ant:
faya.
alasi a wataa
heldere glazen plaat.
Alasi a wataa na gaasi beenki di te den de a ondoo wataa yu nái si den.
A pikin losi a a wataa fi en mma towe na a siton tapu booko.
didon wataa
iemand die ligt te wachten.
A fufuuman didon wataa e luku san a sa fende fu fufuu.
Zie:
waki.
pisi wataa
gebied; district.
Masaa Jesesi be du somen wonduu na a pisi wataa fu Galilea.
sani wataa
zaadcellen van een man.
Te wan man go a bedi anga wan uman, da a man sani wataa e kon.
alen wataa
znw.
Alen wataa gusontu moo enke liba wataa.
faa wataa
znw.
Te faa wataa, da a wataa e saka, da te fuudu, da ai fuu baka.
ant:
fuudu.
Zie:
deeten.
faya wataa
znw.
Ala den sani enke te anga sukaati anga kofi, na faya wataa den sama e kai den.
Zie:
kofi2;
sukaati;
te3.
diingi faya wataa
Da Kowanten be lobi dopu en beele go a ini en te, te a be e diingi faya wataa.
gotoo wataa
znw.
gootwater.
Gotoo wataa á bun fu diingi, a tyobo, da a abi siki a ini.
ken wataa
znw.
het sap van de suikerriet.
Ken wataa na a wataa fu a ken, te den mii a ken.
koo wataa
znw.
lauw water.
A wataa fu liba efu a wataa di de a ini i boketi efu bali, na koo wataa.
ant:
waan wataa.
koo wataa
znw.
koud of ijswater.
Te i go a wan sama di abi eisi kasi osu, da i sa fende koo wataa fu diingi.
syn:
eisi wataa.
ondoo wataa
znw.
onder water.
Te i iti wan siton go a ini liba, da a sungu go a ondoo wataa.
ant:
tapu wataa.
pepee wataa
znw.
waterige dunne soep.
Pepee wataa na wan baafun di boli anga tyaipi wataa.
Zie:
baafun;
supu.
tapu wataa
znw.
bovenop het water.
Te yu de a ini wan boto, da a boto e de a tapu wataa, bika a á sungu go a ondoo wataa.
ant:
ondoo wataa.
2)
znw.
rivier oever; rivieroever.
Mi e go a wataa a pe den boto tei.
syn:
liba;
ant:
soo2.
mofu wataa
znw.
Mofu wataa na a paati fu liba anga soo.
Na pe a liba anga soo e miti wi e kai “mofu wataa”.
syn:
wataa mofu.
Van: GE.
Etym.:
water
.
2)
znw.
Zie trefwoord: mofu.
wataa sei boi
znw.
jongens van de waterkant(die worden beschouwd als gevaarlijke dieven).
Zie trefwoord: boi.
wataamun
znw.
watermeloen.
Pampun meke enke wataamun, ma a di i mu boli en fosi i nyanmi en.
Zie:
pampun.
Van: GE.
Etym.:
watermeloen
.
wawai
znw.
hand waaier.
Anga wan wawai den sama e wai faya fu a sa leti.
Van: DU.
Etym.:
waaien
.
we
tw.
wel.
We, da somen sani de di sa meke sama kisi diyalei.
Van: GE.
Etym.:
well
.
weeno
tw.
zo zie je maar; natuurlijk.
Weeno! Na so a man ya tan!
Van: IB.
Etym.:
bueno
.
wegi1
1)
overg. ww.
wegen (om gewicht te bepalen).
Mi wegi a baana luku fu si on ebi a de.
2)
znw.
weegschaal.
Den sama poti a baana na a wegi tapu fu luku on ebi a de.
3)
overg. ww.
nauw in de gaten houden; uitproberen.
Mi wegi a man go, mi wegi en kon, mi si taki a abi bigi fasi tuu.
Van: EN.
Etym.:
weigh
.
wegi2
bw.
misschien; wellicht.
Wegi a man gwe, fa mi nái si en moo.
Zie:
kande.
wei1
overg. ww.
zich aankleden; kleren dragen.
Mi wei mi koosi fu go a sitaati.
Mi weli wan moi yapon a mi sikin.
Wan dyoki na wan pikin buuku di man sama e wei fosi den wei den tuutuu buuku.
ant:
puu.
Var.:
weli3.
Van: EN.
Etym.:
wear
.
wei2
onoverg. ww.
als een hoer; overspelig zijn.
A uman de wei, ai go anga ala man a bedi.
Zie:
ganda;
lasaa;
motyo;
yayo.
wei3
znw.
weide.
Den kaw de a ini wei e nyan gaasi.
Van: DU.
Etym.:
wei
.
wei4
znw.
het weer.
Zie trefwoord: weli2.
weima
znw.
soort wingerd die gebruikt wordt bij het maken van manden.
Anga weima den sama e meke bakisi fu tyai sani.
Zie:
bakisi.
Van: AI.
Etym.:
wame or wemy
.
weisei
onoverg. ww.
afgaan; zich ontlasten.
Zie trefwoord: wensei.
weiti
znw.
wet; norm.
Lanti poti weiti taki, ná wan sama mu waka a sitaati baka sigisi yuu.
Var.:
weti2.
weko
znw.
soort vrucht.
Weko na wan bon di e meke wan switi sii.
Van: AI.
Etym.:
wako
.
weli1
1)
onoverg. ww.
vermoeid zijn.
Baa Kodyo lon a Sa Lomina baka te a weli, a á poi kisi en.
2)
overg. ww.
vervelen; frustreren.
Meke mi gwe komoto ya, bika yu e weli mi ede.
Van: EN.
Etym.:
weary
.
weli2
znw.
het weer.
Te a wei á bun, da alen e kai.
Var.:
wei.
weli3
overg. ww.
Zie trefwoord: wei1.
wen
znw.
wijn.
Zie trefwoord: win.
wenkii
1)
znw.
winkel.
Mi bai wan masini na a wenkii fu Kesitin.
Var.:
winkii.
wenkiiman
znw.
A ini magisin den wenkiiman e kibii ala den sani, di den mu poti a ini wenkii seli, fosi den poti den a ini a wenkii.
Zie:
Omu (Sineisi);
Misi Amoi.
2)
znw.
kleine buurtwinkel.
Moo gaanse fu den wenkii fu Saanan, a Sineisi abi den.
Van: DU.
Etym.:
winkel
.
2)
znw.
WC; toilet.
Wan wensei (osu) na wan peesi pe den sama e go a peesi.
syn:
kaka osu.
Van: DU.
Etym.:
W.C.
.
feti wenti
znw.
oorlogs geest.
Kumanti na wan fu den feti wenti di den Ndyuka sama e teke wooko.
Zie:
feti;
Kumanti.
Van: GE.
Etym.:
wind
.
weti1
1)
onoverg. ww.
wit zijn.
A woluku a tapu weti fann.
ant:
baaka.
weti weti
onoverg. ww.
witachtig zijn.
Te wan sani á kaba weti, da wi e taki a tan weti weti.
2)
onoverg. ww.
witachtige kleur heben.
Di u fonmi a alisi te a weti, ne u puu en go wai.
Zie:
fini.
3)
overg. ww.
wit maken; witten.
Mi weti mi fesi anga pemba, te a de fann.
Van: GE.
Etym.:
white
.
weti2
znw.
wet; regel; norm.
Zie trefwoord: weiti.
wi
vnw.
wij; we.
Wi komoto sigisi yuu a Maseilanti, ne te fu sigisi yuu, ne u doo Foto ya.
Wi fu Saanan ya, e libi taa fasi enke den Ameekan.
Wi Ndyuka sama, á gwenti feti anga makandaa.
Saanan Kondee na fu wi alafiya.
Var.:
u;
un.
Van: GE.
Etym.:
we
.
wiki1
znw.
week.
Wan wiki abi seibin dei.
Zie:
dei.
taa wiki
znw.
volgende week.
Van: EN.
Etym.:
week
.
wiki2
onoverg. ww.
wakker worden.
Zie trefwoord: weki.
win
znw.
wijn.
Win na wan sowtu diingi, ma a á taanga enke sopi.
Zie:
bii;
diingi;
sopi.
Var.:
wen.
Van: GE.
Etym.:
wine
.
wini
1)
overg. ww.
een gevecht winnen; competitie winnen.
Te yu anga wan sama e feti, ne i fonmi en, da i wini a feti.
Baa Kodyo wini a sitee lon, bika a doo fosi.
ant:
lasi1.
2)
znw.
voordeel; winst.
Yu ná o fende wini na a wooko di yu e du de.
ant:
lasi1.
winsi1
Var.:
wansi.
vw.
al, wat er ook gebeurt, waar ook; hoewel; ofschoon.
Winsi yu bali mi, toku mi ná o yee.
Mi o fonmi en naamo, winsi pe fu goontapu a go.
Var.:
awansi;
awinsi.
Van: DU.
Etym.:
wens
.
winsi2
overg. ww.
wensen.
Mi e winsi taki, yu sa libi langa.
Van: GE.
Etym.:
wensen
.
winta
znw.
wind.
Winta wai booko a busi towe den bon.
daai winta
znw.
Daai winta na winta di e wai e daai lontu.
Van: GE.
Etym.:
wind
.
wipi1
1)
overg. ww.
zwepen; slaan.
Mi mma wipi mi pikin sisa te, ala en sikin e buulu.
Zie:
fon.
2)
znw.
zweep; stokje gebr. als zweep.
Di mi pikin sisa si taki mi mma booko wan wipi fu fonmi en, ne a lon gwe a busi.
3)
onoverg. ww.
zwaaien.
Ala dagu abi tee di e wipi a baka.
Van: EN.
Etym.:
whip
.
wipi2
znw.
kleine groene slang.
Wipi na wan pikin sineki, di e wipi sama anga en tee.
Zie:
sineki.
Van: GE.
Etym.:
whip
.
2)
znw.
hekserij; waarzeggerij.
wisiman
znw.
waarzegger; heks.
Wan wisiman na wan sama, di e meke wisi fu kii sama.
Zie:
bonuman;
obiyaman.
Van: GE.
Etym.:
witch
.
wisiwasi
onoverg. ww.
verachtelijk, nietswaardig zijn.
Baa Dyaki wisiwasi te, a fika a bun bun lanti wooko fi en, de a ganda, e muliki pikin uman.
syn:
soso1.
Zie:
don;
law1.
wonduu
znw.
wonder.
Te wan dede sama weki baka, da na wan wonduu pasa de.
Zie:
foondoo;
maiki.
Var.:
wondoo.
Van: GE.
Etym.:
wonder
.
wooko
1)
onoverg. ww.
werken.
Mi e wooko fu mi mu fende moni bai sani.
2)
znw.
werk; baan; taak.
A wooko di mi de nái pai moni ipi, mi o suku wan taa wooko.
naki wan wooko
een klus doen.
Mi naki wan wooko fu feifi ondoo kolu puu eside.
basi fu wan wooko
znw.
werkbaas; voorman.
A man de e taki fu a wooko, ne en na a basi fu a wooko.
wookoman
znw.
Den wookoman fu Bilinton e wooko taanga.
4)
overg. ww.
behandelen.
Da gaantangi wooko lesipeki anga den dii man ya. Soi den lobi, te den kon de. (2 Kol. 8:24a)
Van: EN.
Etym.:
work
.
woon
znw.
worm.
Woon meke enke sineki, ma a moo nyoni.
Zie:
sineki.
pikin woon
eufemisme voor penis van een kleine jongen.
kaasi woon
znw.
worm die de huid irriteert.
Kaasi woon e tan a tapu doti, da te a kisi yu sikin, da ai kaasi yu.
wowoyo
znw.
markt.
Wowoyo na wan peesi, pe den e seli sani anga pe sama e bai sani.
baka wowoyo
verlopen deel van de markt.
Baka wowoyo na baka fu a wowoyo, pe den ogiiman e sidon e pee kaita fu moni.
Zie:
bakabini.
baka wowoyoman
straatschender;.
A man de na baka wowoyoman, bika ai pee kaita, da a lobi sutu sama anga nefi.
syn:
wataa sei boi.
Van: AF.
Etym.:
wowoyo or w'woyo
.
wowtu
znw.
woord.
Disi na wan wowtu buku fi i leli Ingiisi efu Ndyuka tongo.
Zie:
letel.
Gadu Wowtu
znw.
bijbel; het woord van God.
Gadu Wowtu ná abi kengi, san a taki musu pasa.
Zie:
Beibel.
© Copyright SIL 2003